Rối loạn cảm xúc khiến người bệnh thay đổi tâm trạng thất thường như buồn bã, tức giận dai dẳng hoặc phấn chấn, vui vẻ dữ dội. Bệnh có thể điều trị bằng thuốc và tâm lý trị liệu. Vậy nguyên nhân, triệu chứng và phòng ngừa rối loạn cảm xúc như thế nào?
RỐI LOẠN CẢM XÚC LÀ GÌ?
Rối loạn cảm xúc là tình trạng sức khỏe tâm thần ảnh hưởng đến tâm trạng người bệnh. Người mắc chứng rối cảm xúc có tâm trạng không ổn định và trải qua triệu chứng trầm cảm, hưng cảm hoặc cả hai.
Rối loạn cảm xúc gây thay đổi trong hành vi và khả năng thực hiện các hoạt động thường ngày, chẳng hạn công việc hoặc học tập.
TRIỆU CHỨNG RỐI LOẠN CẢM XÚC
Triệu chứng rối loạn cảm xúc có thể chia thành hai nhóm chính: rối loạn cảm xúc hưng cảm và rối loạn cảm xúc trầm cảm.
RỐI LOẠN CẢM XÚC HƯNG CẢM
- Nói hoặc vận động nhanh: Người bệnh có thể trải qua tình trạng nói chuyện hoặc vận động với tốc độ nhanh hơn bình thường.
- Kích động, bồn chồn, cáu kỉnh: Cảm xúc hưng cảm thường đi kèm với sự kích động, bồn chồn, và dễ cáu kỉnh.
- Hành vi liều lĩnh: Người bệnh có thể thể hiện hành vi liều lĩnh, không cân nhắc đến hậu quả của hành động.
- Ý nghĩ hoang tưởng: Có thể xuất hiện ý nghĩ hoang tưởng hoặc tư duy không thực tế.
RỐI LOẠN CẢM XÚC TRẦM CẢM
- Cảm thấy buồn mỗi ngày: Tình trạng buồn bất thường kéo dài qua thời gian.
- Thiếu năng lượng: Người bệnh trở nên mệt mỏi, thiếu năng lượng và không muốn tham gia các hoạt động.
- Cảm giác vô vọng: Có thể xuất hiện cảm giác vô vọng, mất hứng thú với cuộc sống.
- Mất hứng thú: Sự mất hứng thú và sự mất khả năng trải nghiệm niềm vui là những triệu chứng phổ biến.
- Suy nghĩ về cái chết: Có thể xuất hiện suy nghĩ về tự tử hoặc về cái chết.
- Khó tập trung: Sự mất khả năng tập trung và quên thông tin thường xuyên.
- Ngủ quá nhiều hoặc mất ngủ: Có thể gặp vấn đề liên quan đến giấc ngủ như ngủ quá nhiều hoặc mất ngủ.
- Chán ăn hoặc ăn quá nhiều: Sự thay đổi trong khẩu phần ăn có thể là một dấu hiệu.
NGUYÊN NHÂN RỐI LOẠN CẢM XÚC
Nguyên nhân của rối loạn cảm xúc là một kết hợp phức tạp giữa yếu tố di truyền, sinh lý học và môi trường. Dưới đây là mô tả chi tiết về mỗi nguyên nhân:
DI TRUYỀN HỌC
YẾU TỐ GIA ĐÌNH
Nếu có người thân trong gia đình có tiền sử về rối loạn cảm xúc, có thể gia đình đó có nhiều khả năng có truyền thống di truyền về loại rối loạn này.
YẾU TỐ DI TRUYỀN
Nghiên cứu đã chỉ ra một số yếu tố di truyền liên quan đến rối loạn cảm xúc, như một số gen có thể ảnh hưởng đến hoạt động của hệ thống dẫn truyền thần kinh.
SINH LÝ HỌC
Vùng Não: Một số nghiên cứu hình ảnh não đã chỉ ra sự liên quan giữa các biến đổi về kích thước và hoạt động của vùng não, đặc biệt là hạch hạnh nhân và vỏ não, với các triệu chứng rối loạn cảm xúc.
YẾU TỐ MÔI TRƯỜNG
- Sự Kiện Traumatis: Trải qua những sự kiện gây chấn thương như mất người thân, traumatis từ quá khứ, hoặc bị lạm dụng có thể góp phần vào phát triển rối loạn cảm xúc.
- Bệnh Lý Nền: Một số bệnh lý mạn tính như tiểu đường, Parkinson và bệnh tim có thể tăng nguy cơ phát triển rối loạn cảm xúc.
Kết quả cuối cùng là một sự tương tác phức tạp giữa các yếu tố này, và nó thường không có một nguyên nhân duy nhất mà có thể được xác định. Mỗi người có thể có một kết hợp khác nhau của các yếu tố này đóng góp vào trạng thái cảm xúc của họ.
CÁC LOẠI RỐI LOẠN CẢM XÚC
TRẦM CẢM VÀ CÁC LOẠI TRẦM CẢM LIÊN QUAN
Thông tin về trầm cảm và các dạng của nó đã được mô tả rất chi tiết. Dưới đây là một số điều cần lưu ý về trầm cảm:
NGUYÊN NHÂN
- Yếu Tố Sinh Lý: Sự không ổn định hoocmon và các biến đổi trong hệ thống thần kinh có thể đóng vai trò trong việc gây ra trầm cảm.
- Yếu Tố Môi Trường: Áp lực từ môi trường xã hội, công việc, mối quan hệ, và sự mất mát có thể làm tăng nguy cơ trầm cảm.
- Yếu Tố Di Truyền: Nếu có người thân trong gia đình có tiền sử về trầm cảm, có thể gia tăng nguy cơ mắc bệnh.
TRIỆU CHỨNG
- Tâm Trạng Buồn: Cảm giác buồn bã, trống rỗng, mất hứng thú hoặc sự vô vọng.
- Thay Đổi Trong Ẩn Ý: Tăng hoặc giảm trọng lượng, thay đổi trong chế độ ăn uống, khó chịu hoặc thiếu ngủ.
- Sự Mệt Mỏi: Cảm giác mệt mỏi, thiếu năng lượng, và giảm khả năng tập trung.
- Tư Duy Tự Tổn Thương: Tăng cường ý nghĩ về tự tử hoặc tự làm tổn thương bản thân.
ĐIỀU TRỊ
- Thuốc: Các loại thuốc chống trầm cảm như SSRIs hoặc SNRIs thường được kê đơn.
- Tâm Lý Học: Tư vấn tâm lý, terapia hành vi, hay terapia gia đình có thể giúp người mắc trầm cảm.
PHÒNG NGỪA
- Sự Cân Nhắc Về Lối Sống: Thực hiện lối sống lành mạnh với chế độ ăn uống cân đối, hoạt động thể chất đều đặn, và đảm bảo giấc ngủ là quan trọng để phòng tránh trầm cảm.
- Tìm Kiếm Hỗ Trợ: Nếu có triệu chứng, quan trọng để tìm kiếm sự hỗ trợ từ chuyên gia y tế tâm thần.
Trầm cảm là một vấn đề nghiêm trọng và việc tìm kiếm sự giúp đỡ chuyên nghiệp là quan trọng.
RỐI LOẠN LƯỠNG CỰC
Rối loạn lưỡng cực là một tình trạng sức khỏe tâm thần nghiêm trọng và kéo dài, đặc trưng bởi sự biến động giữa trạng thái hưng cảm và trầm cảm. Dưới đây là mô tả chi tiết về một số dạng rối loạn lưỡng cực:
RỐI LOẠN LƯỠNG CỰC I
- Giai Đoạn Hưng Cảm: Trạng thái tâm trạng cao, hứng khởi, tăng năng lượng, giảm giảm cần ngủ.
- Giai Đoạn Trầm Cảm: Cảm giác buồn bã, mất hứng thú, mệt mỏi, khó chịu, thậm chí có ý nghĩ tự sát.
RỐI LOẠN LƯỠNG CỰC II
- Giai Đoạn Hưng Cảm Nhẹ: Trạng thái hứng khởi nhưng không quá mạnh.
- Giai Đoạn Trầm Cảm Nhẹ: Cảm giác buồn, mệt mỏi, thiếu năng lượng.
RỐI LOẠN KHÍ SẮC CHU KỲ (CYCLOTHYMIA)
- Trạng thái tâm trạng không ổn định, nhưng không quá mạnh mẽ như rối loạn lưỡng cực I và II.
- Mãn nhãn và buồn bã nhẹ, kéo dài ít nhất 2 năm.
RỐI LOẠN LƯỠNG CỰC KHÔNG BIỆT ĐỊNH
Không đáp ứng đầy đủ các tiêu chí của các loại khác nhau, nhưng vẫn thể hiện sự thay đổi tâm trạng đáng kể.
RỐI LOẠN TÂM TRẠNG TIỀN KINH NGUYỆT (PMDĐ)
- Tình trạng nghiêm trọng hơn hội chứng tiền kinh nguyệt (PMS).
- Tăng cường tức giận, lo lắng, và mất ngủ trước kỳ kinh nguyệt.
RỐI LOẠN ĐIỀU CHỈNH TÂM TRẠNG (DMDD)
- Chủ yếu ảnh hưởng đến trẻ em và thanh thiếu niên.
- Các triệu chứng bao gồm cáu giận, tức giận thường xuyên, khó chịu.
Đối với tất cả các dạng rối loạn lưỡng cực, việc chẩn đoán và điều trị chủ yếu dựa vào triệu chứng cụ thể của từng người và đòi hỏi sự can thiệp chuyên sâu từ chuyên gia y tế tâm thần.
NGUY CƠ VÀ ĐỐI TƯỢNG RỦI RO MẮC BỆNH
Nguy cơ và đối tượng rủi ro mắc bệnh rối loạn cảm xúc có thể bao gồm:
CHẤN THƯƠNG THỜI THƠ ẤU
Những sự kiện đau thương, bị xâm phạm, hoặc thiếu tình thương và chăm sóc có thể ảnh hưởng lớn đến sức khỏe tâm thần trong tương lai. Những người trải qua chấn thương thời thơ ấu, nhất là khi không có hỗ trợ và giáo dục phù hợp.
TRẺ EM BỊ TƯỚC ĐOẠT NHU CẦU CƠ BẢN
Thiếu nhu cầu về thể chất, xã hội, giáo dục có thể gây tổn thương tâm lý và ảnh hưởng đến phát triển cảm xúc. Trẻ em không nhận được sự chăm sóc, quan tâm, và hỗ trợ đầy đủ từ gia đình và xã hội.
CHẤN THƯƠNG SỌ NÃO
Rối loạn chức năng não sau chấn thương sọ não có thể gây ảnh hưởng đến cảm xúc và hành vi. Những người đã trải qua chấn thương sọ não do tai nạn, thể thao, hoặc các sự kiện gây tổn thương đầu.
RỐI LOẠN CĂNG THẲNG SAU SỰ KIỆN SANG CHẤN (PTSD)
Trải qua sự kiện đe dọa tính mạng có thể dẫn đến PTSD, ảnh hưởng đến khả năng kiểm soát cảm xúc. Những người trải qua sự kiện gây stress mạnh như chiến tranh, tai nạn giao thông nghiêm trọng, hoặc bạo lực.
RỐI LOẠN NHÂN THÂN RANH GIỚI (BPD)
Tính cách không ổn định, khả năng kiểm soát cảm xúc kém có thể dẫn đến BPD. Những người có vấn đề trong quan hệ xã hội, khó kiểm soát cảm xúc và hành vi.
Cần có sự hiểu biết và hỗ trợ chuyên nghiệp để giúp những đối tượng rủi ro này đối mặt và quản lý tốt với rối loạn cảm xúc.
CHẨN ĐOÁN RỐI LOẠN CẢM XÚC
Để chẩn đoán rối loạn cảm xúc, bác sĩ sẽ tiến hành phỏng vấn hoặc khảo sát, đặt câu hỏi về các triệu chứng, thói quen ngủ và ăn uống cũng như các hành vi khác.
Ngoài ra, bác sĩ có thể thực hiện một số xét nghiệm khác để loại trừ nguyên nhân sinh lý gây ra các dấu hiệu rối loạn cảm xúc, chẳng hạn bệnh tuyến giáp, các bệnh khác hoặc thiếu vitamin.
ĐIỀU TRỊ RỐI LOẠN CẢM XÚC
Điều trị rối loạn cảm xúc phụ thuộc vào tình trạng và triệu chứng cụ thể. Thông thường, điều trị bao gồm sự kết hợp giữa thuốc và liệu pháp tâm lý (còn gọi là liệu pháp trò chuyện). Ngoài ra còn có các loại điều trị khác, chẳng hạn như liệu pháp kích thích não.
THUỐC ĐIỀU TRỊ
Các loại thuốc thường được sử dụng để điều trị rối loạn cảm xúc bao gồm:
THUỐC CHỐNG TRẦM CẢM
- SSRI (Selective Serotonin Reuptake Inhibitors): Bao gồm các thuốc như fluoxetine, sertraline và paroxetine. Chúng giúp tăng cường serotonin trong não, cải thiện tâm trạng và giảm triệu chứng trầm cảm.
- SNRI (Serotonin-Norepinephrine Reuptake Inhibitors):** Ví dụ như venlafaxine và duloxetine. Chúng tăng cường cả serotonin và norepinephrine, giúp kiểm soát tâm trạng và cảm xúc.
THUỐC ỔN ĐỊNH TÂM TRẠNG
- Lithium: Được sử dụng rộng rãi trong điều trị rối loạn lưỡng cực. Nó giúp ổn định tâm trạng và ngăn chặn sự thay đổi cảm xúc.
- Thuốc Chống Co Giật: Các loại như valproate và carbamazepine cũng được sử dụng để kiểm soát cảm xúc và ngăn chặn các giai đoạn mania.
THUỐC CHỐNG LOẠN THẦN (THUỐC AN THẦN)
Aripiprazole: Một loại thuốc chống loạn thần thường được sử dụng trong điều trị rối loạn lưỡng cực và có thể được kết hợp với các loại khác như lithium hoặc valproate.
Những loại thuốc này thường cần sự giám sát và điều chỉnh của bác sĩ để đảm bảo hiệu quả và giảm thiểu tác dụng phụ. Việc sử dụng thuốc nên được thực hiện theo đúng hướng dẫn của chuyên gia y tế.
TÂM LÝ TRỊ LIỆU CHO RỐI LOẠN TÂM TRẠNG
Tâm lý trị liệu là phương pháp gồm nhiều nhiều kỹ thuật điều trị nhằm giúp một người thay đổi cảm xúc, suy nghĩ và hành vi không lành mạnh trở về trạng thái tâm lý bình thường. Một số loại tâm lý trị liệu phổ biến như:
- Trị liệu hành vi nhận thức (CBT): Đây là loại trị liệu tâm lý có quy trình, hướng đến mục tiêu. Bác sĩ tâm lý sử dụng để điều trị hoặc quản lý cảm xúc và tình trạng sức khỏe tâm thần của người bệnh.
- Liệu pháp hành vi biện chứng (DBT): DBT là liệu pháp trò chuyện dựa trên liệu pháp hành vi nhận thức (CBT) nhưng được điều chỉnh cho một số đối tượng nhất định. Phương pháp này giúp người bệnh xây dựng các cách lành mạnh để đối phó với căng thẳng, điều chỉnh cảm xúc và cải thiện các mối quan hệ xung quanh.
- Liệu pháp tâm động học: Trị liệu này dựa trên ý tưởng mọi người đều có suy nghĩ, cảm xúc, mong muốn và ký ức trong vô thức có thể là nguyên nhân chính đến rối loạn cảm xúc. Mục đích của liệu pháp tâm động học là giải phóng và đối mặt với cảm xúc, trải nghiệm bị kìm nén với chúng từ vô thức và trở nên có ý thức.
CÁC PHƯƠNG PHÁP ĐIỀU TRỊ RỐI LOẠN TÂM TRẠNG KHÁC
Ngoài các phương pháp trị liệu tâm lý, còn có một số phương pháp khác được sử dụng để điều trị rối loạn cảm xúc. Dưới đây là mô tả chi tiết về một số phương pháp này:
LIỆU PHÁP CO GIẬT ĐIỆN (ECT)
Sử dụng cơn co giật nhẹ được kích thích bằng điện để cải thiện tình trạng tâm thần. Bác sĩ thực hiện ECT bằng cách đặt điện cực lên đầu và gửi dòng điện nhẹ qua não. Thường được sử dụng khi các phương pháp điều trị khác không hiệu quả, đặc biệt là trong các trường hợp trầm cảm nặng và rối loạn lưỡng cực.
KÍCH THÍCH TỪ XUYÊN SỌ (TMS – TRANSCRANIAL MAGNETIC STIMULATION)
Sử dụng từ trường để kích thích các vùng não cụ thể liên quan đến cảm xúc. Sử dụng một thiết bị phát từ xuyên sọ để tạo ra từ trường và kích thích não. Thường được sử dụng trong các trường hợp trầm cảm và rối loạn lưỡng cực khi các phương pháp điều trị khác không hiệu quả.
LIỆU PHÁP ÁNH SÁNG
Sử dụng ánh sáng nhân tạo để điều trị chứng rối loạn cảm xúc theo mùa (SAD). Bệnh nhân ngồi gần thiết bị phát ra ánh sáng có bước sóng nhất định. Thường được thực hiện vào buổi sáng và có thể giúp cải thiện tâm trạng và năng lượng trong trường hợp SAD.
Mỗi phương pháp trên đều được lựa chọn dựa trên đặc điểm và tình trạng cụ thể của người bệnh, và quyết định này thường được thảo luận giữa bác sĩ và bệnh nhân.
PHÒNG NGỪA RỐI LOẠN CẢM XÚC
Hiện chưa có cách phòng ngừa và giảm tỷ lệ mắc rối loạn cảm xúc. Nhưng, nếu được chẩn đoán và điều trị sớm, bệnh rối loạn cảm xúc có thể kiểm soát, giảm mức độ nghiêm trọng các triệu chứng, đồng thời cải thiện chất lượng cuộc sống.
